1. Anglia

1) Anglia - przełom w architekturze baroku ok. 1700 r.

Epoka baroku zaczyna się w Anglii od odkrycia renesansu. Inigo Jones (1573-1652), malarz i projektant dekoracji scenicznych, odbył w latach 1613-14 podróż do Wenecji, Vicenzy i Rzymu i wrócił jako wielbiciel Palladia. Jones był zafascynowany prostotą i harmonią zainspirowanych przez antyk budowli; jednocześnie studiowanie prac architekta z Vicenzy zachęciło go do własnych badań nad starożytnością. Odcisnęło to piętno na jego własnej twórczości, ale też było motywem przewodnim angielskiej sztuki budowlanej do końca XVIII wieku.

Epokę tę można podzielić na trzy fazy: 

1) palladianizm, nadający ton do lat 60. XVII wieku i reprezentowany głównie przez Inigo Jonesa; 

2) właściwy barok w kręgu Christophera Wrena, który zyskał uznanie po wielkim pożarze Londynu w 1666 roku;

3) neopalladianizm z początków XVIII wieku – lord Burlington. Studia nad greckim antykiem doprowadziły pod koniec stulecia do neoklasycyzmu.

Około 1715 r. - antybarokowa rewolucja w Anglii – nowe rozwiązania stylowe.

2) Uczniowie Christophera Wrena: John Vanbrugh (1664? – 1726) i Nicolas Hawksmoor (1661? - 1736)

Christopher Wren (1632-1723)

Sheldonian theatre 1662-3 – klasycyzm w wersji palladiańskiej, który przeszedł później na kontynent; motyw ślepych arkad, formy racjonalnego, północno-europejskiego baroku;

Katedra św. Pawła – pożar Londynu w 1666 roku;

Typ kamienicy londyńskiej;

Kolumna w miejscu, gdzie powstał pożar – rzymskie wzory;

Projekt urbanistyczny Londynu – niezrealizowany;

Odbudowa kościołów londyńskich – Holandia i modele architektury protestanckiej; W XIX wieku stał się kościołem wzorcowym, każdy był inny, ale występował w nich jeden schemat przestrzenny. Powstawały na miejscach spalonych kościołów; pseudogotyckie wieże, duże okna, styl renesansowo-barokowy;

Kościół św. Stefana, 1672-87 – bez empor;

Kościół św. Klemensa, 1680-82 – barokowe wnętrze, ale surowe;

Hampton Court, 1690-96 – niedokończony, architektura angielsko-holenderska; cegła z kamieniem; surowa, prosta architektura pozbawiona dekoracji.

John Vanbrugh (1664? – 1726)

Dom własny w Whitehall, 1699-1793 – rozbicie kompozycji;

Seaton Delaval Hall, 1718-1728 – wpływ willi Foscari;

Dom własny w Greewnich – wpływy gotyku;

Nicolas Hawksmoor (1661? - 1736)

Projekt Queen's College, Oxford, ok. 1708 – zainteresowanie archeologią, np. Palladianizujące elementy;

Clarendon Building, 1712-13, Oxford – afunkcjonalne elementy np. Klińce;

Westminster Abbey – nadbudowa wież zachodnich 1734-45, gotyk i neogotyk;

3) Wielkie pałace: Castle Howard i Blenheim

Castle Howard (1669-1712)– John Vanbrugh, Nicholas Hawksmoor; wzorcem był Wersal; wnosi elementy zwyczajów angielskich połączonych z francuskimi; oś poprzeczna, układ dwutraktowy, westybul -> hall – tradycja średniowieczna (ekskluzywna część pałacu – trofea, galeria przodków); galeria – eksponowano dzieła sztuki – tradycja średniowieczna; rytm prostokątnych pomieszczeń, później były zróżnocowane pod wpływem architektury starożytnego Rzymu; kopuła nad hallem – kopuła bardzo rzadko była stosowana w architekturze pałacowej;

Blenheim – woda, łuki tryumfalne, dynamiczne formy – afunkcjonalne; najróżniejsze poglądy – przeraża i fascynuje; dla księcia Malborough w podzięcie od narodu za zwycięstwo pod Blenheim w 1704 r. Nad Ludwikiem XIV w wojnie o sukcesję hiszpańską; włoski manieryzm, zderzenia faktur; ogród XX-wieczny; w XVII-XVIII wieku zaczęły się pojawiać biblioteki w pałacach.

4) Londyńskie kościoły Hawksmoora

Powstawały nowe kościoły – rozwój miasta;

St. Alphege, 1712-14 – wnętrze w typie Wrena; masywna forma architektoniczna;

Christ Church, 1714-29 – motyw palladiański, kompozycja addycyjna, ok. 1770 – rozwój we Francji (neoklasycyzm – początek nowego myślenia);

Kościół św. Anny – wariacje na temat gotyku – typ wnętrza Wrenowskiego trwal do końca XIX wieku;

St. Mary Woolnoth, 1716-27 – manieryzm, masywność, niewielkie centralne wnętrze, górne światło;

St. George, 1716-27 – archeologia (inspiracja), bazylika z emporami;

St. George in the east – niezwykłe detale;

5) „Długie trwanie” gotyku w Anglii

Wzorce zwieńczeń – późny gotyk (małe miasteczka) -barok katolicki;

James Gibbs – studiował w Rzymie; kilka pałaców palladiańskich i kościołów;

St. Martin in the fields, 1721-26 – wzornik modny w koloniach, standaryzowanie i powtarzanie w Anglii;

Hawksmoore – Oxford, All Souls College, 1714-34 – neogotyk;

Zamknięty okres trwający 60 lat, będący reakcją na architekturę europejską w opozycji do baroku – palladianizm, projekty Hawksmoore'a

6) Palladianizm w Anglii w I poł. XVIII wieku - Podstawy teoretyczne

Powody "inności" architektury angielskiej: epoka ta obejmuje rządy dynastii Stuartów łącznie z protektoratem za Oliviera i Richarda Cromwellów, wprowadzenie na tron dynastii hanowerskiej oraz awans Anglii do roli mocarstwa światowego. Charakteryzuje ten okres walka między Koroną a parlamentem, nieustanny spór, który osiągnął apogeum w ogłoszeniu Wspólnoty Brytyjskiej i który przez wieki nie pozwalał królowi sięgnąć po zbyt dużą władzę. Skorzystała na tym szlachta wiejska oraz mieszczańska wartswa kupiecka – znaczne środki finansowe i w XVIII wieku decydujący wpływ na politykę. Ponadto – zerwanie z Rzymem (1533-34 rok przez Henryka VIII), ogłoszono kościół anglikański kościołem narodowym, więc Kościół jako zleceniodawca zszedł na drugi plan;

7) Andrea Palladio i Inigo Jones – wzorami dla XVIII-wiecznego wczesnego klasycyzmu angielskiego

Inigo Jones – ksztacił się na malarza, projektanta kostiumów i scenografa, działał na dworze duńskiego króla Christiana IV, a od 1605 r. Pracował dla Jakuba I, który mianował go w 1615 roku nadwornym architektem. Odbył już wcześniej podróże do Paryża i zapewne też do Wenecji, ale dopiero pobyt w latach 1613-14 dokonał decydującego zwrotu w jego twórczości. W podróży towarzyszył mu earl Arundel, zwiedzili Veneto, Rzym, Florencję i Neapol. W Rzymie asystowali przy pracach wykopaliskowych. Przebywali w Vicenzy i Wenecji, żeby poświęcić się studiom architektury i skopiować Cztery księgi o architekturze Palladia (opublikowane w całości po raz pierwszy w 1570 r.).Publikował w Vitruvius Britanicus – przerysy budowli barokowych, jedynie pierwszy tom był palladiański;

Palladianizm – artystyczna reakcja na barok, zmiany we władzy – dynastia hanowerska (hipoteza -> to oni przywieźli wpływy palladiańskie);

Angielski neoklasycyzm – po 1750 roku, poza Palladiem czerpano z ruin rzymskich budowli, świątyni w Pestum oraz innych sycylijskich świątyń doryckich;

W latach 60. publikacja związana z architekturą dorycką staje się bardziej przystępna; poza Palladiem inspirowano się Serliem, Scamozzim itd.

Inspiracje Palladia – wille niewielkiej wielkości, plan centralny; okno weneckie, serliana (spopularyzowana przez Palladia); Drzeworyty Palladia, ok. 1720 – powstają o wiele dokładniejsze grafiki ze wszystkimi detalami,wzorniki mają bardzo dobrą jakość, ale nie posiadają tekstu -> idee przenoszone drogą wizualną;

Dwa typy willi angielskiej – 1) wielki dom paradny – pałac, rezydencja w duchu baroku, ale w przebraniu klasycystycznym; reprezentacyjność; 2) niewielka willa, jak palladiańska, nie odbiega tak bardzo od oryginału;

Wzory przerabiano – domy paradne nie powstałyby w wykonaniu Palladia, tylko ornamenty i detale, ubranie palladiańskie;

Queen's House w Greenwich (1616-1635) – budowla ta stanowi dowód nagłej zmiany wzorców w angielskiej sztuce budowlanej i sygnalizuje radykalny odwrót od form typowych dla późnego średniowiecza i manieryzmu. Budynek składa się z dwóch połączonych mostkiem,wydłużonych poprzecznie prostokątnych bloków. Ponad rustykowanym parterem wznosi się piano nobile, które od strony ogrodu otwiera się kolumnową loggią. W trakcie północnym znajduje się, sięgający ponad dwie kondygnacje hall w kształcie sześcianu. Eleganckie uszeregowanie okien, porządek joński górnej kondygnacji. Wzorce -> Villa Medyceuszów w Poggio a Caiano (Guliano da Sangallo), wille Vicenza Scamozziego.

Banqueting House, Londyn (1619-22) – największe zlecenie Jonesa. Budynek na uroczystości dworskie, który pierwotnie miał być włączony w większy kompleks pałacowy. Twórcza mieszanka stylów z Vicenzy i Wenecji. Zrezygnowano z przewidzianego w pierwszych planach zaakcentowania fasady za pomocą szczytu na rzecz ciągłego belkowania, czyli horyntalizmu, który stał się typowy dla angielskich budowli pałacowych. Wielka sala bankietowa ma rozmiary starożytnej bazyliki; pierwotnie przewidziana była nawet apsyda jako miejsce na tron. Rzut pionowy zdominowany jest przez jońskie półkolumny na dolnej i pilastry kompozytowe na górnej kondygnacji.

Queen's Chapel (1623-27) – pierwszy kościół zaprojektowany przez Inigo Jonesa, jest próbą znalezienia nowych "palladiańskich" rozwiązań także w budowlach sakralnych. Kaplica nie ma naw bocznych, a pomieszczenie zamknięte jest stropem kasetonowym; trójdzielne okna (motyw serliany), podejmujące wenecki motyw architrawu i łuku, ograniczają krótsze ściany. Frontową stronę budynku podkreśla antykizowany, trókątny szczyt.

Kościół św. Pawła (1631, odbudowany po pożarze w 1795) – fasada oparta na wzorach Witruwiusza jako fronton świątyni w porządku toskańskim (archeologiczne zainteresowania – świątynie etruskie); cegła – nawiązanie do tradycji; brak empor.

Wilton House (Wiltshire) (1632-1647) – okno palladiańskie, narożne wieże, spłaszczone dachy.