64. Rafael Santi

ur. 28.03.1483 w Urbino, zm. 17.04.1520 w Rzymie. Syn malarza Giovanni Santi. Tworzył w rodzinnym Urbino, Florencji i Rzymie.

Był uznawany za najwybitniejszego twórcę kompozycji odznaczającej się klarownością, starannym przemyśleniem i klasycznym pięknem.

1483-1504 lata nauki:

W 1494 na polecenie ojca, udał się do Perugii, gdzie szkolił się w warsztacie Pietra Perugina – wywarł ogromny wpływ na twórczość jeszcze bardzo młodego Rafaela. Malarstwo Perugina odznaczało się mistrzowską techniką w odtwarzaniu rzeczywistości, a zwłaszcza umiejętnym operowaniem światłem. Tworzył czyste, harmonijne pejzaże i fragmenty architektury, na tle których widniały wyidealizowane postacie.

- „Anioł” 1500-1501 – fragment nastawy ołtarzowej, którą Rafael wykonał na zlecenie Citta di Castello. Kompozycja uznawana jest za pierwsze działo 18 letniego Rafaela. Twarz anioła ma wyraźny, żywy wyraz, co przeczy przekonaniu o subtelności przedstawień Rafaela z okresu młodzieńczego.

- „Ołtarz Oddich” – wykonany w 1503 r na zamówienie Alessandry degli Oddi. Kompozycja przedst. Koronację Matki Boskiej, widoczne wpływy malarstwa Perugina i Pinturicchia.

Rafael wraz z Pietrem Peruginem odbył podróż po Włoszech, odwiedził Citta del Castello, Florencję, Sienę i Bolonię. Poznał dzieła wielu artystów, m.in. Pinturicchia i Luki Singorello. 

Wraz z Pinturicchim wykonał freski w bibliotece Piccolominich w Sienie.

- „Zaślubiny Marii” – obraz z 1504 r, przeznaczony do kaplicy Albizzinich w kościele San Francesco w Citta del Castello. Arcydzieło młodego Rafaella! Widoczna kompozycja perspektywiczna, typowa dla malarstwa renesansu.

1504-1508 Florencja:

Rafael pierwsze kontakty ze środowiskiem florenckim nawiązał za pośrednictwem Pietra Perugina. To właśnie tutaj w pocz. XIV w, działali artyści, którzy zapoczątkowali sztukę renesansu: Brunelleschi, Donatello - zwolennicy antropocentryzmu, któremu hołdowali następnie Leonardo i Michał Anioł. Ci dwaj artyści zaproponowali nowy sposób ukazywania człowieka i przestrzeni, realizowany także przez Rafaela.

- „Portret młodzieńca z jabłkiem” – 1504, przedstawia prawdopodobnie Francesca Marię Della Rovere. Postać ustawiona do widza en trois quarts, dzięki czemu wypełnia niemal całą przestrzeń obrazu. Stanowczy wyraz twarzy przywołuje na myśl późniejsze portrety malowane przez Rafaela.

- „Ołtarz Ansideich” – data powstania jest sporna, przypuszcza się, że Rafael rozpoczął pracę nad dziełem przed wyjazdem do Florencji, ukończył je podczas pobytu w Perugii w 1506 r. Obraz przeznaczony był do kaplicy Ansideich w kościele San Fiorenzo dei Serviti w Perugii. Układ kompozycyjny nawiązuje do dzieł Perugina, widoczne to jest w umieszczeniu tronu z baldachimem na podwyższeniu, żeby pokazać piękny pejzaż w tle.

- „Trzy Gracje” – 1504-1505, pierwsze dzieło o tematyce mitologicznej, wymiary odpowiadają obrazowi :

„Śpiący rycerz” / „Sen rycerza” (1504-1505) i być może razem stanowiły dyptyk. Nowością jaką wprowadził Rafael do tego przedstawienia, jest ukazanie Gracji stojących mocno na ziemi, a ich ciała odtworzone są w sposób plastyczny, z zachowaniem klasycznych proporcji.

Podczas pobytu we Florencji Rafael malował liczne przedstawienia Madonny z Dzieciątkiem. Widoczna jest w nich ewolucja jego stylu. We Florencji Rafael miał okazję zobaczyć karton Leonarda do obrazu „Święta Anna Samotrzecia”, duże wrażenie na artyście wywarła kompozycja, a zwłaszcza jej nowy układ przestrzenny wykraczający poza przyjęte schematy. Rafael ukazywał postacie pośrodku spokojnego, harmonijnego pejzażu lub też, pragnąc uwypuklić wyraz twarzy postaci, na bardzo uproszczonym tle.

- „Madonna ze szczygłem” 1506.

- „Madonna Terranuova” 1505.

- „Madonna del granduca” 1505-1506.

- „Madonna Tempi” – 1508.

- “Piękna ogrodniczka” 1507, osiągnął najwyższe mistrzostwo w przedstawieniu Madonny z Dzieciątkiem. Dokonał syntezy malarskich dokonań Leonarda da Vinci i  modelunku w duchu Michała Anioła.

We Florencji powstały również liczne portrety. Źródłem inspiracji była „Gioconda” Leonarda da Vinci. W portretach Rafaela kontur dokładnie wyznacza kształty, które w swej wyrazistości stają się „modułami” przestrzennymi. Rafael stworzył własną wizję malarstwa, wyrażającego harmonię między człowiekiem i naturą.

- „Brzemienna” 1507 – jeden z najlepszych portretów młodzieńczego okresu twórczości Rafaela. Umiejętnie zastosowane światło, dzięki któremu wydobył postać z mroku.

- „Dama z jednorożcem” 1506, przez długie lata przemalowany obraz przedstawiał św. Katarzynę z kołem zębatym i palmą, symbolami męczeństwa. Dopiero w 1935 r, podczas prac konserwatorskich odkryto pierwotny wygląd dzieła.

- „La Muta” – zainspirowany malarstwem flamandzkim, przedstawia prawdopodobnie damę dworu z Urbino, Giovannę Feltria Della Rovere. Postać ukazana en trois quarts.

- „Portret Angolo Doni” 1506 - żywe spojrzenie młodzieńca, tło stanowi jasny, rozległy pejzaż w stylu florenckim.

- „Portret Magdaleny Doni” 1505 – wzorem była „Gioconda” Leonarda, portret odznacza się prostotą, statycznością i konwencjonalnością.

- „Złożenie do grobu” 1507, na zlecenie patrycjusza z Perugii, Atalanty Baglioniego, który pragnął uczcić syna.

1509-1513 czasy Juliusza II:

- „Portret Juliusza II” 1511-1512 – obraz stał się na długi czas wzorem portretu papieskiego epoki renesansu. Widoczne wiernie odtworzone rysy twarzy, a także wiele innych szczegółów, jak oparcie fotela czy w tle draperia z motywem skrzyżowanych kluczy.

- Rafael, na zlecenie Juliusza II, udekorował stanze watykańskie (papieskie komnaty w północnym skrzydle Pałacu Watykańskiego). Malowidła każdej komnaty miały własny program ikonologiczny, stworzony przez papieża oraz humanistów i teologów z jego kręgu. Rafael pracy w Watykanie rozpoczął w 1508 r. We freskach widoczne odzwierciedlenie ideałów humanizmu.

- „Szkoła Ateńska” – uznawana za arcydzieło! Dokładnie przemyślana, harmonijna kompozycja stanowi metaforę racjonalnego porządku greckiej filozofii.

- „Dysputa o Najświętszym Sakramencie” lub „Triumf Eucharystii” – pierwszy fresk w Pałacu watykańskim, przedstawia dyskusję o dogmacie Eucharystii i wyobrażenie Trójcy Świętej.

- „Parnas” – przedstawienie Apollona i muzy, wokół których gromadzą się poeci i literaci, stanowi gloryfikację poezji.

- Stanza della Segnatura – szczytowe osiągnięcie sztuki renesansu, malowidła przedstawiają alegorie uniwersyteckich fakultetów średniowiecznych, takich jak: teologia, filozofia, nauki przyrodnicze, prawo oraz poezja w miejsce medycyny. Główną myślą fresków jest gloryfikacja Prawdy, pojmowanej jako prawda objawiona (ukazana w „Dyspucie o Najświętszym Sakramencie”) i jako prawda racjonalna („Szkoła ateńska”). Kompozycje odznaczają się jasnością i doskonałością form.

Dekoracje w pierwszej stanzy malowane były w latach 1508-1511, zaczynając od sklepienia, które wcześniej częściowo ozdobił Sodoma, następnie przystąpił do „Dysputy o Najświętszym Sakramencie”, „Szkoły ateńskiej”, „Parnasu” i przedstawienia „Cnót Kardynalnych (Męstwo, Roztropność, Wstrzemięźliwość)”. Freski na czwartej ścianie, poświęcone cnocie Sprawiedliwości, wykonali uczniowie Rafaela po 1511 r.

- „Adam i Ewa” sklepienie stanzy. Stanza della Segnatura.

W okresie florenckim Rafael nawiązywał do twórczości Michała Anioła, widoczne liczne porównania fresków w Stanza della Segnatura do fresków w Kaplicy Sykstyńskiej. Np. alegorie cnót odznaczają się nową, monumentalną formą, przypominającą olbrzymie płaskorzeźby, podobnie jak figury we freskach Michała Anioła. Rafael malował je, wprowadzając dynamiczną, łamaną linię, daleką od harmonijnego, klasycznego rytmu wczesnych kompozycji.

- Stanza di Eliodoro – druga stanza Juliusza II, Rafael pracował nad dekoracją Sali w latach 1511-1514. Tematem kompozycji miał być udział Boga w dziejach papiestwa i Kościoła. Malowidła Rafaela składają się z czterech scen: „Wypędzenie Heliodora ze świątyni”, „Msza Bolseńska”, „Uwolnienie św. Piotra z okowów” i „Spotkanie papieża Leona I z Attylą”. Na sklepieniu artysta umieścił cztery epizody ze Starego Testamentu, mówiące o boskiej opiece nad narodem wybranym, cokół natomiast został ozdobiony jedenastoma monochromatycznymi przedstawieniami kariatyd. Poniżej, pomiędzy czterema kariatydami, scena ukazująca dobrobyt na terenach Państwa Kościelnego, lecz autorstwo Rafaela jest tutaj niepewne. Na całość dekoracji w drugiej stanzy składają się kompozycje wyróżniające się silnym napięciem dynamicznym.

W tym okresie w Rzymie Rafael również wykonywał portrety, obrazy ołtarzowe z wizerunkiem Madonny, a także projekty budowli i cykle dekoracyjne.

- „Portret Thommasa Inghirami” 1511-1512, przedstawia bibliotekarza Juliusza II, artysta skupił się tutaj na odwołaniu się do wewnętrznych cech, które odsunęły na dalszy plan braki urody, uwypuklając osobowość modela.

- „Triumf Galatei” 1511, fresk wykonany na zlecenie Agostino Chigi dla jednej z sal willi Farnesina. Obok „Trzech Gracji” jest to drugie dzieło o tematyce mitologicznej, inspirowane utworami Owidiusza i Poliziana.

- Dekoracja kaplicy w kościele Santa Maria della Pace. Dekoracja pierwszej kaplicy została przemalowana w okresie baroku przez Pietro da Cortona, ale z pierwotnych przedstawień zachował się fresk „Sybille i anioły” – stanowiły analogię do malowideł Michała Anioła z Kaplicy Sykstyńskiej.

- „Madonna Sykstyńska” – namalowana w latach 1511-1512 na zlecenie Juliusza II, na płótnie (obraz miał być używany podczas procesji) dla Benedyktów z kościoła San Sisto w Piacenzy. Dzieło należy do przestawień typu Sacra Conversazione, Madonna umieszczona między Sykstusem II i św. Barbarą, spogląda w dół, nawiązując duchowy kontakt z tłumem wiernych, znajdujących się przypuszczalnie u stóp ołtarza. Maria ukazana zgodnie z nową ikonografią, a więc nie jako Matka Boska, lecz jako Madonna orędowniczka, która prosi Boga o łaskę dla wiernych. Idzie boso, z Dzieciątkiem w ramionach, zapowiadając Jego ofiarę dla zbawienia ludzkości.

Obrazy ołtarzowe z wizerunkiem Madonny:

- „Madonna d’Alba” 1511 – na zamówienie biskupa Paolo Giovio.

- „Madonna dell’impannata” 1512 – tytuł obrazu wiąże się z oknem w tle, rozjaśnia ono wnętrze, a wraz z zasłoną stanowi aluzję do miejsca, w którym artysta umieścił cenę. Postaci Madonny z Dzieciątkiem, św. Katarzyny, św. Elżbiety i małego Jana Chrzciciela.

- „Madonna na krześle” 1514 – jeden z najsłynniejszych obrazów sztalugowych, jakie artysta wykonał po zakończeniu fresków w drugiej stanzy watykańskiej, nowe ujęcie kompozycyjne tematu – postaci znalazły się bardzo blisko siebie, wspaniale harmonizując z okrągłym kształtem obrazu. Siedząca Madonna, widziana z boku, tuli w ramionach dorodne Dzieciątko.

1513 – 1520 czasy Leona X:

Po śmierci Juliusza II w 1513 r, nowym papieżem został kardynał Giovanni Medici, który przyjął imię Leon X. Rafael nadal działał w Rzymie.

- „Papież Leon X z kardynałami” 1518 – portret reprezentacyjny, typowy dla tradycji malarstwa europejskiego, papież przedstawiony w pełnej godności pozie, przed nim leży otwarta iluminowana Biblia, która symbolizuje zamiłowanie papieża do sztuki. Postaci kardynałów w tle podkreślają uroczysty charakter dzieła.

- Stanza dell’Incendio di Borgo (Pożar w Borgo)  – dekoracja trzeciej stanzy watykańskiej, którą zlecił Rafaelowi papież Leon X, artysta rozpoczął prace 1 lipca 1514 r. Dekoracja składa się z czterech scen, których bohaterami są papieże noszący imię Leon i które wyraźnie nawiązują do faktów z życia Leona X. „Pożar w Borgo”, „Koronacja Karola Wielkiego”, „Przysięga Leona III”, „Bitwa pod Ostią”.

- W latach 1514-1516 papież Leon X powierzył Rafaelowi wykonanie kartonów do arrasów, które miały ozdobić Kaplicę Sykstyńską. Arrasy, utkane ze szlachetnych materiałów przeplatanych złotą i srebrną nicią, miały być umieszczone pod piętnastowiecznymi freskami i, zgodnie z życzeniem papieża, nawiązywać do nich tematycznie. Kompozycje przedstawiają sceny z życia św. Piotra i Pawła i ich roli w dziejach Kościoła: „Uzdrowienie kaleki”, „Wręczenie kluczy św. Piotrowi”, „Nawrócenie Szawła”, „Ukaranie Elimasa”, „Cudowny połów ryb”.

- W latach służby u Leona X Rafael pracował także jako architekt. W 1514 r. przyjął po Bramantem kierownictwo budowy Bazyliki św. Piotra na Watykanie. Artysta zerwał z koncepcją poprzednika, przywracając świątyni plan krzyża łacińskiego. Również w 1514 r. Rafaelowi zlecono budowę zaprojektowanych przez Bramantego loggi  Pałacu Watykańskiego wokół dziedzińca św. Damazego. Rafael nieco zmienił pierwotny projekt, podwyższył i dodał jeszcze jedną, przestronną loggię na najwyższym parterze, wspartą na kolumnach, a nie filarach.

- „Portret Baldassare Castiglionego” 1515-1516 – portret przedstawiający przyjaciela i doradcę Rafaela, kiedy pełnił funkcję ambasadora Urbino w Rzymie, twarz postaci obdarzona silną osobowością i nieco zagadkowa, psychologiczny portret.

La Fornanina i La Veleta:

- „Portret kobiety”, zwany „La Velata” – 1513 – porter ukazujący kobietę, w którą Rafael darzył uczuciem. Veleta ukazuje kobietę w roli żony i matki, na co wskazuje welon, suknia i poza świadczą o jej wysokiej pozycji społecznej. W chwili gdy Rafael przybył do Rzymu, Velata stała się źródłem natchnienia artysty.

- „La Fornarina” 1520 – przedstawiający kobietę, która początkowo była służącą, potem modelką Rafaela, rysy twarzy dziewczyny można odnaleźć w wizerunkach wielu świętych i bogiń w Watykanie. Malarz był w niej zakochany, podobnie jak wcześniej darzył uczuciem kobietę z obrazu „La Velata”. Obraz ma charakter portretu ślubnego. Nagie piersi, wawrzyn, mirt, pigwa, a także perła przy turbanie wiążą się z tematem wesela. Poza postaci jest jednocześnie zmysłowa i niewinna. Bransoleta z imieniem Rafaela świadczy o tym, że chodzi tu o dowód miłości. Fornarina symbolizuje miłość fizyczną.

- „Droga na Kalwarię” / „Mekka sycylijska” 1515-1516 – ukazuje ludzkie cierpienie, Rafael wzorował się na dziełach malarzy z północnej Europy.

- „Święty Michał pokonuje szatana” 1518 – jeden z obrazów dla króla Francji, Franciszka I. Scena utrzymana w lśniącym, złotawym kolorycie, symbolizującym królestwo słońca, do którego należy archanioł, ukazany w antycznym stroju święty łączy tradycję starożytną z judeochrześcijańską. Niepokojący pejzaż w tle, który odpowiada tematowi obrazu.

- „Święta rodzina” / „Święta rodzina Franciszka I” – drugi obraz dla króla Francji, wyróżnia się monumentalnością, silnym światłocieniem i spiralną kompozycją, zapowiadającą obrazy barokowe.

- „Przemienienie Pańskie” 1516 – na zamówienie kardynała Giulia Medici, obraz ołtarzowy, który stał się rodzajem artystycznego i duchowego testamentu artysty.

- „Madonna della Rosa” – obraz powstał w pracowni Rafaela w roku śmierci artysty, czyli 1520. Jest to jedno z ostatnich przedstawień Madonny. W odróżnieniu od innych dzieł o tej tematyce, Rafael wykonał je bez pomocy uczniów.