Dwa (nie)zrealizowane projekty z doby baroku. Pałac w Kamionnej i pałac w Rząśniku.

Architekci

W 1704 roku przy budowie kolegium jezuickiego w Legnicy brało udział wielu architektów. Kierownikiem prowadzonych prac był Johann Georg Knoll, budowniczy pochodzący z Wrocławia, a jego czeladnikami byli m.in. Christoph Hackner, również z Wrocławia oraz Martin Frantz ze szwedzkiego Rewla. To oni byli odpowiedzialni za zaprojektowanie pałaców, o których będzie mowa.

Christoph Hackner urodził się w Jaworze w 1663 roku, w latach 1693-1696 wyjechał do Wrocławia, gdzie kontynuował naukę u wspomnianego już Johanna Georga Knolla. Po uzyskaniu praw mistrzowskich, Hackner w 1705 roku został starszym cechui inspektorem budowlanym we wrocławskim magsitracie. Stał się głównym budowniczym i szybko otrzymał pierwsze duże zamówienie przebudowy kościoła parafialnego w Żmigrodzie, mimo że był wyznania protestanckiego. To nie przeszkodziło mu także w uzyskaniu w 1734 roku stanowiska budowniczego biskupa wrocławskiego Philippa Ludwiga von Sitzendorfa. Ze znanych dzieł Hacknera można wymienić przebudowę pałacu w Żmigrodzie dla hrabiego Hatzfelda (1706-1708), rozbudowę również dla Hatzfelda jego pałacu we Wrocławiu (1715-1719), czy budowę kaplicy Matki Bolejącej ufundowanej przez opata Hochberga przy kościele św. Wincentego we Wrocławiu (1723-1727).

Pałac Hatzfeldów we Wrocławiu (1715-1719)

Martin Frantz nie był architektem pochodzenia śląskiego, urodził się około 1679 roku w ówczesnej Szwecji, w Rewlu, a jego pierwszym nauczycielem zawodu był ojciec, także Martin. W 1697 roku Frantz został czeladnikiem Georga Winklera – budowniczego i starszego cechu murarzy. Po wybuchu wojny północnej architekt udał się na wędrówkę czeladniczą i w końcowym etapie dotarł na Śląsk, gdzie w 1704 roku współpracował z Johannem Georgiem Knollem. Wkrótce otrzymał prawa miejskie i tytuł mistrza cechowego w Legnicy. Frantz znany jest z budowy dwóch kościołów Łaski, w Kamiennej (1709-1720) i Jeleniej Górze (1709-1715), podobnie jak Hackner projektował również dla kościoła katolickiego, znane są jego świątynie w Szprotawie (1729-1740), Stanowie (1740-1743), czy Sicinach (1736-1740).

Kościół Łaski w Jeleniej Górze, (1709-1715)

Pałac w Kamionnej

Hackner wykonał projekt dla pałacu w Wierzbicach, pochodzący sprzed 1730 roku. Miał on być modernizacją istniejącej już budowli, a zmiany, które wprowadził architekt dotyczyły głównie fasady. W zachowanym projekcie miały ją ujmować po bokach dwa trójosiowe ryzality boczne. Początkowo cofnięta część środkowa została wysunięta w postaci ryzalitu.

Rysunek projektowy pałacu w Wierzbicach, Christoph Hackner

Pałac w Wierzbicach należał do barona Hildebrandta Rudolfa von Hundt i został rozbudowany w 1730 roku. Nie jest pewne, czy rezydencja uzykała kształt widoczny w projekcie Hacknera, gdyż przebudowa mająca miejsce na przełomie XVIII-XIX wieku całkowicie zatarła barokową bryłę. Zlikwidowano wtedy mansardowy dach, obniżono cokół, w środkowym pseudoryzalicie zlikwidowano szczyt i uproszczono głowice pilastrów. Ponadto usunięto naczółki nad oknami i zasypano fosę.

Poddawany w wątpliwość jest sam fakt wiązania projektu z pałacem w Wierzbicach. Sam Hackner podpisał swoją pracę jako projektodawca zamieszczonego powyżej palnu, podając imię, nazwisko i sprawowane funkcje "Inventir: und Gezeichnet von Christoph Hackner Kayserl: C: auch Hoch Fürstlicher Bischöffl: und Raths Baumeister". Brak jednak nazwy miejscowości. Wymienia ją natomiast Werner w Topografii Śląska, podając nazwę "Wirbitz" i identyfikuje rysunek jako fasadę pałacu. Nie jest pewne, czy Werner widział rezydencję, czy jedynie przerysował Hacknerowski projekt, jak przypuszczają badacze. W drugim tomie Topografii Werner ponownie zamieszcza rysunek podpiany jako "Würbitz". Tym razem wizerunek pałacu jest wykonany bardziej schematycznie, co może przemawiać za tym, iż został wykonany w terenie. Możliwe, że Werner uznał iż są to dwie różne miejscowości, jednak rysunek z podpisem "Wirbitz" odnosił się projektu, a drugi mógł być już odzwierciedleniem istniejącego obiektu.

Rysunek fasady pałacu w Wierzbicach, Friedrich B. Werner, ok. 1750

Rysunek fasady pałacu w Wierzbicach, Friedrich B. Werner, ok. 1750

W literaturze przedmiotu pojawiają się sugestie, które łączą projekt Hacknera dla Wierzbic z pałacem w Kamionnej. Zależności między tymi obiektami występują głównie w analizie formalno-porównawczej fasad tych budowli pałacowych. Mimo zasadniczego podobieństwa pojawiają się również różnice. W Kamionnej występuje środkowy, trójosiowy ryzalit zamiast dwóch bocznych – taka zmiana miała prawdopodobnie miejsce również w pałacu Wierzbicach, co różniło ją od głównego projektu. Na rysunku projektowym pilastry podtrzymują architraw, w Kamionnej natomiast ich miejsce zajmowały znajdujące się nad kapitelami odcinki profilowanego gzymsu. W projekcie tympanon z wpisanym herbem wieńczy tylko środkową oś budynku, gdzie w Kamionnej obejmuje cały trójosiowy ryzalit, a herb umieszczono nad oknem w drugiej kondygnacji. Istnieje także szereg drobniejszych zmian, jednak mogły one wynikać z faktu, iż pałac był modernizowany, nie był wznoszony od podstaw i istniały już starsze podziały, które należało uwzględnić. Również proporcje mogły przyczynić się do tego, że widoczne w projekcie pilastry znajdujące się po obu stronach fasady umieszczone zostały na samych narożnikach, gdzie w Kamionnej występują one w pewnym oddaleniu.

Zestawienie: 1. Pałac w Kamionnej, 2. Rysunek projektowy pałacu w Wierzbicach, Christoph Hackner

Kwestią sporną jest data przebudowy pałacu w Kamionnej. Według badaczy miała ona miejsce w latach 1740-44, gdzie rok 1744 został umieszczony na jednej z mosiężnych klamek w pałacu i wskazywałby na zakończenie prac we wnętrzach. Hackner umiera w 1741 roku. Badacze przesuwają więc barokową przebudowę na rok 1730. Widoczny, ścisły związek pałacu z projektem Hacknera, wskazuje, że mógł on brać udział w barokowej przebudowie, nawet jeśli miałoby to miejsce rok przed jego śmiercią.

Pałac w Rząśniku

Dla pałacu w Rząśniku znany jest sygnowany projekt Frantza z 1734 roku, problemem jest natomiast sama realizacja. Wiadomym jest, że obiekt stanął w latach 1734-1739, pojawiają się jednak różnice z pałacem ukazanym na projekcie, głównie przez skromniejsze opracowanie detalu architektonicznego. Co mogło być przyczyną? Większość badaczy podaje, że fundator Johann Bernhard von Holtzhausen miał kryzys finansowy i to on przyczynił się do uproszczenia budowli. Jednak źródła podają, że w 1742 roku w Rząśniku stworzono parafię ewangelicką, a ludność otrzymała pozwolenie na wzniesienie domu modlitwy i szkoły. Na szkołę Johann Bernhard von Holtzhausen przeznaczył sale na piętrze w swoim pałacu, jednak w wyniku pożaru, który miał miejsce w 1748 roku spłonęły górne kondygnacje, co przyczyniło się do budowy nowego domu modlitwy, a także było skutkiem uproszczenia detalu na fasadzie.

Rysunek projektowy pałacu w Rząśniku, Martin Frantz

W rezultacie zgodnie z projektem zachowana była bryła pałacu o dwóch wydatnych ryzalitach bocznych i pseudoryzalicie na osi głównej, to on wskazywał, że był w planach budowy bogaty, trójosiowy portal oraz zwieńczenie w formie ozdobnej attyki. Ponadto uproszczeniu uległa cała oś środkowa oraz naczółki okienne.

Pałac w Rząśniku

Badania nad rezydencjami na terenie Dolnego Śląska są znacznie utrudnione, dotyczy to ich złego stanu zachowania, jak i wiąże się z badaniem historii całych wsi, czy rodów, które je zamieszkiwały. Mimo, że istnieją projekty i znamy nazwiska architektów, to nie zawsze realizowano obiekty zgodnie z założonym planem, co widoczne jest chociażby w powyższym tekście.