26. Przegląd architektury renesansowej;

Po długiej wojnie stuletniej, zakończonej w 1453 r. Francja była zrujnowana, co doprowadziło do zacofania gospodarczego i kulturalnego. Karol VII i Ludwik XI skupili się na stopniowej odbudowie nadal średniowiecznego kraju. Dopiero przedsięwzięte przez Karola VIII i Ludwika XII wyprawy na Półwysep Apeniński spowodowały pierwsze zetknięcie się Francji z nowym stylem, który w tym czasie przeżywał we Włoszech swój rozkwit. 

Podobnie Franciszek I (1514-1547) sam poznał architekturę renesansu podczas swoich północnowłoskich wypraw wojennych przeciwko Karolowi (1519-1556) i jej ówczesną, czyli manierystyczną już formę przeniósł na grunt francuski, wznosząc nowe zamki. 

Włoscy artyści sprowadzeni do Francji otrzymywali zlecenia przebudowy i upiększenia siedzib królewskich i magnackich. Zatem początki renesansu we Francji to przede wszystkim architektura dworska w postaci detali uzupełniających i zdobiących średniowieczne siedziby możnych. Wzorowany na włoskim stylu dekoracyjnym, renesans we Francji nie był dokładnym jej odwzorowaniem. Dostosowanie do warunków klimatycznych środkowej Francji skutkowało zachowaniem stromych dachów, co narzucało wykorzystanie przestrzeni poddasza na pomieszczenia mieszkalne; tak powstał styl mieszany, oparty na podstawowych elementach tradycji francuskiej; dodatkowo kunszt kamieniarski francuskich rzemieślników zaowocował bogatym detalem. Trzony kolumn i pilastrów zdobiły głębokie żłobkowania pomiędzy grubymi pierścieniami. Płasko boniowane płaszczyzny ścian, często wykonane z kamiennych ciosów i cegieł tworzyły dwubarwne tło zdobione medalionami, girlandami, kartuszami z herbami; często również jak we włoskich pałacach ściany podzielone były rytmicznie pilastrami i gzymsami. Łuki nad otworami okiennymi i drzwiowymi początkowo pozostawały pod wpływem gotyku płomienistego. W pierwszym okresie stosowany był zazwyczaj łuk koszowy, często spłaszczony, który z czasem zastąpiono łukiem półkolistym. We Francji renesansowe motywy współżyją z gotyckimi.

Francuscy historycy stosują zwyczaj określania poszczególnych stylów od imienia panującego w danym okresie władcy. Tak więc poszczególne fazy renesansu we Francji to: 

• Wczesna – początek XVI wieku; panowanie Karola VIII, Ludwika XII (1461-1483) i pierwsze lata sprawowania władzy przez Franciszka I (1515-1547);
• Rozkwit renesansu – od ok. 1535 – 1574, panowanie Henryka II, Franciszka II, Karola IX;
• Okres schyłkowy – do ok. 1610 – panowanie Henryka III i Henryka IV.

Wspomniana już architektura dworska prezentowała się w postaci licznych zamków budowanych na prowincji na brzegach Loary, w okolicy tak wówczas modnej, oraz w Paryżu. 

W miastach patrycjat i szlachta podążają za wzorami promieniującymi z dworu. W Caen, Tuluzie i Orleanie naśladowano bardziej logiczne formy zamków (Amboise i Blois);

Dom Agnes Sorel w Orleanie uważa się za pierwszą oznakę wpływu renesansu na architekturę prywatnych pałaców. Pojawiają się w nim ozdobne lukarny oświetlające poddasze, pilastry i renesansowe reliefy. 

W Blois zachował się dom zbudowany w 1512 r. dla Florimonta de Robert, ministra Ludwika XII. Ma on dwukondygnacyjny, renesansowy dziedziniec z terakotowymi medalionami, zdobiącymi podokienniki. 

Natomiast w Tuluzie ok. 1530 r. powstał arkadowy dziedziniec w Hotel Bernuy. Hotel został zaprojektowany przez architekta i rzeźbiarza Ludwika Privat . Wieża sześciokątna jest jednym z najwyższych punktów w mieście (26,5 metrów). Jean Bernuy był jednym z najbogatszych kupców z Tuluzy, który zbił fortunę na handlu pastelami .

W Dijon architekt i snycerz Hugues Sambin zbudował po 1545 r. domy z fasadami pokrytymi bujną, manierystyczną dekoracją.

Sztuka sakralna

We Francji kościoły renesansowe są jeszcze rzadsze niż w Niemczech, mimo że Walezjusze byli katolikami i walczyli z szerzącym się we Francji protestantyzmem. Budowano co najwyżej kaplice z nagrobkami. We wnętrzach jest to najczęściej gotycka architektura odziana w renesansowy kostium. Podobnie fasady o formach gotyckich są jedynie zdobione detalem renesansowym pochodzenia włoskiego (Dijon, St-Michel), często restaurowano je wstawiając wyłącznie portale w nowym stylu, bądź komponowano je na sposób parawanowy - z elementami klasycznymi i manierystycznymi (Paryż, St-Etienne-du-Mont) albo w ciężkiej odmianie wczesnobarokowej - zasłaniając gotyckie kościoły (Paryż, St-Gervais, 1616);

Paryż, St-Etienne-du-Mont:

Architekci francuscy byli przywiązani do form gotyckich i sklepienie krzyżowe było dla nich czymś tak naturalnym, że w ciągu stulecia nie potrafili od niego odejść.

Najwcześniej renesans pojawił się w Tours, w północnej wieży katedry budowanej w latach 1505-1507 przez braci Bastiena i Martina Francois. Wkrótce, w 1517 r., Pierre Bilard Starszy wzniósł renesansową emporę w paryskim kościele Saint-Etienne-du-Mont (powyżej) (późnogotyckie wnętrze budowane od 1517, a fasada od 1610 r. – manierystyczna. Stromy szczyt nad trójkątnym i segmentowym. Rozeta z gotycki maswerkiem).

Za panowania Franciszka I wzniesiono w Paryżu kościół Saint-Eustache. Budowany od 1532 r. prawdopodobnie przez Domenico da Cortona, współpracującym z Pierre’em Lemercierem. Jest to pięcionawowy, ogromny kościół z bogactwem elementów renesansowych, zarówno wewnątrz jak i na zewnątrz: pilastrami, kolumnami w kondygnacji tryforiów, pełnym łukiem arkad międzynawowych; ale jednocześnie ma on wiele podobieństw z Notre-Dame i innymi katedrami średniowiecza. Sklepienia pozostały tu gotyckie, przypory ukryte są pod renesansową obudową.

Innym przykładem jest fasada kościoła Saint-Michel w Dijon z lat 1535-1550. Dwuwieżowa fasada o gotyckim zrębie i renesansowej dekoracji przylega do gotyckiego kościoła. Pomimo renesansowego detalu: pilastrów przebiegających kondygnacje, klasycznych kolumn i renesansowego zakończenia wież, odpowiada ona średniowiecznemu schematowi: ma trzy wgłębione w mur portale oraz dwie wieże, jak gotyckie katedry.

Za panowania Henryka II (syna Franciszka I) rozpoczęły się rozległe przedsięwzięcia budowlane; np.: zamek w Anet budowany w latach 1547-1556 dla Diany de Poitiers (faworyty królewskiej), z którego zachowała się kaplica na planie krzyża greckiego, brama wjazdowa i fragment elewacji przeniesiony do Szkoły Sztuk Pięknych w Paryżu.

Architektem był Philibert Delorme, któremu Katarzyna Medycejska z kolei powierzyła budowę pałacu Tuilerie w 1564r. Delorme zdołał zabudować centralny pawilon z kopułą. Philibert Delorme (ok. 1515-70), wrócił z Włoch gdzie poznał dość dokładnie architekturę starożytną co zaowocowało kilkoma pracami teoretycznymi. 

Nicolas Bachelier (ok 1487-1557) przypisuje mu się większość budynków w Tuluzie np: pałace Hotel de Bagis oraz Hotel d'Assezat, zbudowany w 1555 r. dla Pierre'a d'Assezant, doradcy kapituły. Budynek ten to mały, prowincjonalny Luwr, nawiązujący wyraźnie do dzieła Lescota.

Salomon de Brosse budował także zbory protestanckie Paryża. Dla gotyckiego kościoła św. Gerwazego (St. Gervasis) w Paryżu zaprojektował trójpoziomową fasadę (1616 – 1621). Budowa kościoła została rozpoczęta w stylu gotyckim i w tym stylu utrzymana jest większość bryły świątyni. Jedynie fasada, zbudowana przez Salomona de Brosse i Clementa Metezeau (ukończona w 1621 r.) reprezentuje klasycyzm. Obiekt jest trójnawowy, ze środkową nawą zdecydowanie wyższą od bocznych, przykryty sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Dwa poziomy ostrołukowych okien z witrażami zapewniają dużą ilość światła we wnętrzu.

Fasada łączy w sobie cechy klasycyzmu i baroku. Również podzielona na trzy poziomy, zawiera dziesięć par kolumn jońskich (cztery na niższych poziomach i dwie na szczytowym), między którymi znajdują się trzy, pozbawione portali, wejścia, jedynie ponad centralnymi, głównymi drzwiami dwie pary kolumn łączy tympanon. Na środkowym poziomie umieszczone zostały rzeźby patronów kościoła. Całość zwieńczona jest półkolistym tympanonem oraz krzyżem. Na fasadzie znajdują się dwa półokrągłe okna witrażowe, dolne ze skromnym gotycyzującym maswerkiem. Do wejścia do kościoła prowadzą schody.

Po strasznych wojnach religijnych, które rzuciły cień na panowanie ostatnich Walezjuszy, rozkwit sztuki rozpoczął się wraz z objęciem rządów w 1594 r. przez Henryka z Nawarry ->Henryka IV. Gaskończyk lepiej niż jego poprzednicy rozumiał francuski charakter. Na jego zlecenie przypuszczalnie Louis Metezeau (ok. 1560-1615) budował od 1605 r. w zniszczonym wojnami Paryżu duży zespół Place Royal (obecnie Place des Vosges) zamknięty ujednoliconymi fasadami trzykondygnacyjnych kamienic z podcieniami arkad w parterach. Mimo surowości architektura ta nawiązuje wyraźnie do tradycji rodzimej.

Maria Medycejska, żona Henryka IV podjęła w 1615 r. rozbudowę Pałacu Luksemburskiego (Paryż). (Florentynka) chciała ona początkowo wznieść kopię Palazzo Pitti, jednak hugonot Salomon de Brosse (o.1571-1626) architekt, którego twórczość zamyka okres renesansu we Francji, połączył inspiracje florenckie ze stylem francuskim. Blok pałacu z ryzalitem środkowym w narożnikach ma obszerne pawilony, mieszczące właściwe apartamenty. Pałac poprzedza dziedziniec obudowany oficynami i jest zamknięty od ulicy galerią arkadową z monumentalną bramą. Za pałacem znalazł się park. Pałace Welazjuszy i pierwszych Burbonów, jak też i domy bogatych mieszczan były przeważnie związane z ogrodami.

Dla protestantów w Charenton zbudowano zbór wzorowany na starożytnej bazylice. – Świątynia na planie prostokąta z 8-boczną wieżą. Edykt z Nantes w 1598 zakazuje budowy kościołów protestanckich w promieniu pięciu mil od Paryża. W związku z powyższym, pierwsza świątynia została zbudowana w Paryżu w Charenton (na terenie obecnego miasta Saint-Maurice) w 1607 roku przez architekta Jacques II Androuet Hoop . Pierwsza świątynia została zniszczona przez pożar w 1621 roku. Druga Świątynia została zbudowana w 1623 roku przez Salomona de Brosse i Jean Thiriot  i zrównano ją w 1685 po odwołaniu edyktu Nantes. Obecna świątynia została zbudowana w 1889 roku.

Charenton miało ogromne oddziaływanie na budownictwo innych zborów protestanckich w Europie.