44. El Greco

El Greco, a właściwie Dominikos Theotokopulos urodził się w Kandii (ówczesnej stolicy Krety) w roku 1541. Jego rodzicami byli prawosławni mieszczanie, Grecy powiązani z Wenecją. Już od dziecka Dominikos był zainteresowany sztuką, kształcił się prawdopodobnie u Georgiasa Klontzasa, pisząc ikony w tradycji sztuki bizantyńskiej. Jest pewne, że w roku 1566 Dominikos ukończył naukę, gdyż w jednym z dokumentów z tego roku jest wymieniany jako malarz.

• Kreta

Okresem kreteńskim w twórczości El Greca można nazwać lata 1560 – 1567. Z tamtego okresu są mu przypisywane dwie ikony: Zaśnięcie Marii i św. Łukasz malujący portretujący Madonnę z Dzieciątkiem. Oba przedstawione typowo w manierze bizantyńskiej. Jednak Kreta poprzez kontakty handlowe z np. Wenecją była miejscem, gdzie mieszały się tradycje Zachodu i Wschodu.

Zaśnięcie Marii, przed 1567;

św. Łukasz malujący portretujący Madonnę z Dzieciątkiem, przed 1567;

• Wenecja (1567 – 1571)

Dlatego też, zainteresowany zachodnią sztuką Dominikos udaje się właśnie do Wenecji (w roku 1567). Bardzo szybko po przyjeździe nawiązuje współpracę z Tycjanem, ma okazję przyswajania włoskich wzorów właśnie w jego warsztacie. Wprowadza do swojej sztuki nowe motywy czy rozwiązania, nie wyzbywając się jednak charakterystycznej dla niego malarskości. Wiele czerpał również ze sztuki Tintoretta – kolory, kompozycja. Obrazy z tego czasu:

Pokłon Trzech Króli, 1566 – 1567 (namalowany już w Wenecji, jednak nosi cechy późnej twórczości kreteńskiej)

Tryptyk modeński, ok. 1569

Uzdrowienie ślepca, 1570 – 76 (wersja 1, potem drugi obraz o tej samej tematyce w Rzymie, zmienia się kompozycja, dotąd niestosowana przez malarza, prace nad kompozycją i głębią)

Ostatnia wieczerza, 1567 – 1570 (wzorował się na obrazie Tintoretta zarówno pod względem kompozycji, jak i detali np. stołek czy posadzka, dodatkowo warto zwrócić uwagę na postać Judasza – figura serpentinata, wzorce manierystyczne)

• Rzym (1571 – 1577)

Dalszych inspiracji El Greco zaczął szukać w Rzymie. Po drodze do Wiecznego Miasta odwiedził prawdopodobnie również Parmę i Florencję. Był zafascynowany nowymi wzorcami manieryzmu, sposobami kompozycji obrazu i pozami postaci. Tworzy typ człowieka o wysmukłych kształtach sugerujących ruch wznoszenia się w górę. W trakcie podróży musiał zapoznać się w jakiś sposób z dziełami Correggia, widać to w postaciach aniołów (z różnych wersjach Pokłonu pasterzy) oraz w stosowaniu kilku źródeł światła. W Rzymie zostaje stałym gościem rodzin Franese i Orsinich. Początkowo podczas pobytu we Włoszech był zainteresowany dziełami antyku, potem jego fascynacja stopniowo zaczęła maleć, aby w końcu zupełnie zaniknąć.

Warto wspomnieć o jego ambiwalentnym stosunku do Michała Anioła oraz do opinii o Giorgio Vasariego. Michała Anioła podobno bardzo cenił jako architekta, rzeźbiarza czy nawet rysownika. Jednak jego malowidła zupełnie nie przypadły mu do gustu. Miał nawet podobno powiedzieć, kiedy zobaczył Sąd Ostateczny: „Michał Anioł był czcigodnym człowiekiem, jak nie potrafił malować.” Dodatkowo istnieje egzemplarz Żywotów Vasariego, gdzie El Greco miał notować swoje uwagi. Wiele z jego sądów zupełnie nie zgadzało się z tymi Vasariego. Być może właśnie z powodu niechęci do malarstwa Michała Anioła opuścił Rzym, gdyż skrytykował twórczość Buonarottiego przy papieżu Grzegorzu XIII, przez co utracił poparcie rodziny Farnese i dodatkowo nie przypadło mu do gustu środowisko artystyczne Wiecznego Miasta.

Stygmaty św. Franciszka, 1567 – 1570

Wypędzenie przekupniów, ok.1570

Zwiastowanie, ok. 1576

Uzdrowienie ślepca, 1573 – 1575

• Hiszpania (od 1577)

W roku 1577 odbył drugą, bardzo długą podróż w swoim życiu, a mianowicie udał się do Hiszpanii. Nie wiadomo w jakim mieście zatrzymał się artysta na początku. Stawiane są tezy, że mógł trafić do Madrytu, albo też do Escorialu. Potwierdzona jest natomiast informacja, że jeszcze w roku 1577 Dominikos przybywa do Toledo. Otrzymał tam zlecenie na namalowanie sześciu płócien do głównego ołtarza w kościele Santo Domingo el Antiguo, później zaproponowano mu namalowanie jeszcze dwóch nastaw dla ołtarzy bocznych. W Toledo zaczął cieszyć się ogromnym uznaniem. Z powodu wzrostu zamówień powiększył swoją pracownię i zatrudnił uczniów. Prace z Santo Domingo el Antiguo:

Zmartwychwstanie, 1577 – 1579

Wniebowzięcie Marii, 1577 – 1579

św. Jan Chrzciciel i św. Jan Ewangelista, 1577 – 1579

Trójca Święta, ok. 1578

Espolio, czyli obnażenie z szat, 1577 – 1579

Możliwe, że będąc w Toledo spotkał się z królem Filipem II w roku 1579. Zaprezentowano wtedy po raz pierwszy obraz El Greca Obnażenie szat. Artysta otrzymał nawet od króla zlecenie na obraz Męczeństwo św. Maurycego, ale kiedy go ukończył w roku 1582 ten nie spodobał się królowi i nigdy nie został umieszczony w Escorialu, gdzie miał zająć miejsce w kościele.

Męczeństwo św. Maurycego, ok. 1582

Stopniowo malarz wykształcił swój własny, bardzo charakterystyczny styl. Uważany był za artystę ekstrawaganckiego. Złożyły się na to jego wszystkie doświadczenia: bizantyńskie, malarstwa włoskiego renesansu i manieryzmu, na koniec jeszcze okresu hiszpańskiego. Najbliżej mu było do stylistyki manierystycznej, ale zerwał z zasadami rysunku, deformował kształty postaci, nakładał farby energicznymi pociągnięciami pędzla czy nawet palcami. Za podstawę malarstwa uważał światło i kolory, twierdził, ze nie podlega ono kanonom, jego sztuka była bardzo ekspresyjna.

Święta Weronika, 1577 – 1580

Portret szlachcica, 1580

Chrystus na krzyżu i donatorzy, 1585 – 1590

Ekstaza św. Franciszka, 1577 – 1580

Modlitwa św. Dominika, 1585 – 1590

Święty Sebastian, 1577 – 1580

Fabula, 1587 – 1596

Chrzest Chrystusa, 1597 – 1600

Widok Toledo, 1595 – 1600

• Ostatnie lata twórczości

W ostatnich latach twórczości El Greca dominowała tematyka religijna, chociaż zdarzały się również portrety. Znajdą się również obrazy przedstawiające jego rodzinę np. syna Jorge Manuela Theotokopulosa. Kilkakrotnie zdarzało się, że miał problemy z uzyskaniem zapłaty od zleceniodawców, ponieważ nie byli oni zadowoleni z efektów jego prac, nie doceniali jego prekursorskich cech. Zmarł 7 kwietnia 1614 roku.

Niepokalane poczęcie, 1607 – 1613 (jedna z prac za którą nie mógł uzyskać swojego honorarium, gdyż zleceniodawca nie był zadowolony)

Laokoon, 1608 – 1614