Jadeit - potęga kunsztu wyrażona w kamieniu

Rzeźby wykonane z jadeitu należą z reguły do wyjątkowo drogich i unikatowych. Są głównie związane z rynkiem azjatyckim, szczególnie Chinami i Birmą, gdzie pozyskuje się największe ilości tego surowca. Ciężko jest Europejczykowi poznać bliżej atrakcyjność tego kamienia bez odwiedzania krajów Dalekiego Wschodu. Okazy, które trafiają do innych krajów świata, są mniej oryginalne, natomiast sam kamień jest bez wątpienia o wiele tańszy. Klasyfikacja jadeitu to także sprawa wymagająca wieloletniego doświadczenia w handlu tym minerałem, gdyż pojawiające się na rynku okazy mogą osiągać zawrotne ceny. O pięknie surowca bez wątpienia decyduje jego kolor, a w przypadku jadeitu najchętniej poszukiwana jest intensywna zielona barwa, zwana imperial jade. To właśnie ta odmiana kamienia pozyskiwana w kopalniach w Birmie, jest eksportowana do krajów azjatyckich.

Jadeit zakorzenił się w kulturze chińskiej na dobre już kilka tysięcy lat temu. Świadczą o tym odkrycia ze stanowisk archeologicznych w delcie rzeki Jangcy w miejscowości Ningshao. Jest jednak także obecny w takich krajach jak Mongolia, Indie, Japonia czy Korea. Poza Azją, złoża jadeitu odkryto w Kanadzie, USA, Włoszech i Nowej Zelandii.¹ W Ameryce Środkowej jadeit wykorzystywany był przez Azteków, Majów i Olmeków, którzy przypisywali mu magiczne właściwości. W Polsce niewielkie ilości tego minerału wydobyto w miejscowości Tąpadła u podnóża Góry Ślęży na Dolnym Śląsku. Jednak spośród wszystkich wymienionych obszarów, to jadeit birmański uchodzi za najpiękniejszy i najbardziej pożądany. Trudno jest klasyfikować wartość tego kamienia metodami stosowanymi przy innych kamieniach szlachetnych takich jak rubiny czy szmaragdy. Występuje najczęściej w postaci włóknistej, mikrokrystalicznej zbitej masy, rzadko tworząc w pełni wykształcone kryształy. Zatem jego przejrzystość i klarowność nie jest tak istotna jak w przypadku kamieni szlachetnych gdzie „mętne” wnętrze kamienia drastycznie ogranicza jego cenę. Kolejna trudność w ocenie wartości jadeitu wynika z faktu, że ten minerał skrywa w sobie moce nadane mu przez religijne i astrologiczne wierzenia. Uchodzi za symbol władzy i fortuny. Kuracje jadeitem stosuje się również w leczeniu nerek, przez co utrwaliła się jego handlowa nazwa „kamień nerkowy”.² Połączenie urody kamienia z indywidualnymi przekonaniami kupca mogą sprawić, że okazy osiągają nawet kilkumilionowe ceny, mimo że ich poziom jest subiektywnie oceniany przez nabywcę. 

Jadeit w swej historii był początkowo kamieniem przeznaczonym do wytwarzania narzędzi domowych (np. grzebieni, wazonów, naczyń), a także broni. Dopiero z czasem znalazł swe zastosowanie w biżuterii. W Chinach zyskał ogromną i co najważniejsze niesłabnącą popularność, przez co stał się wizytówką Państwa Środka. Noszenie jadeitu dla wielu Chińczyków jest wręcz obowiązkiem kulturowym i estetycznym. Co jednak świadczy o unikatowości tego kamienia z punktu widzenia historii sztuki, to jego wyjątkowa i oryginalna forma jaką nadają mu chińscy rzeźbiarze. W przypadku kamieni szlachetnych, ich obróbka ograniczana jest do procesu szlifowania na kamienie fasetowane lub kaboszony. Fasety mają na celu podkreślać intensywność barwy i transparentność kamienia (w przypadku diamentu najistotniejsze przy szlifowaniu jest uzyskanie efektu brylancji, dzięki odpowiednio dopasowanymi kątami i proporcjami faset). Kaboszony są przez szlifierzy rezerwowane dla kamieni o słabszej przejrzystości, aczkolwiek spotyka się bardzo cenne okazy z efektem asteryzmu (np. szafir gwiaździsty). W przypadku pozostałych minerałów stosowanych w jubilerstwie, określanych jako ozdobne lub błędnie „półszlachetne”³, wykorzystuje się duże bryłki do tworzenia unikatowych rzeźb, gemm, kamei i intaglio. Do tej grupy należy osobno dołączyć substancje organiczne czyli bursztyn, korale, perły i kości zwierzęce. Gotowe wyroby łączone są niekiedy ze srebrem, złotem, stalą szlachetną lub drewnem.

Jadeit jest kamieniem o twardości 6,5-7 w skali Mohsa⁴. Cechuje go duża sprężystość i doskonała łupliwość. To minerał zaliczany do gromady krzemianów, a konkretniej piroksenów.⁵ Występuje pod wieloma barwnymi odmianami (istnieje także jadeit bezbarwny), jednak do najbardziej pożądanych i cennych zalicza się intensywną ciemną zieleń. Surowe bryły jadeitu mogą jednak skrywać wewnątrz różne wariancje kolorystyczne. Jest to jedna ze szczególnych właściwości tego minerału, która umiejętnie wykorzystana przez rzeźbiarza pozwala uzyskiwać z jednego okazu, unikatowe rzeźby o złożonych kompozycjach barwnych. Jadeit jest bardzo często mylony z dużo częściej występującym i zdecydowanie tańszym od niego nefrytem, który jest skałą metamorficzną, a nie minerałem. Dopóki nauka gemmologii jasno nie określiła różnić we właściwościach fizycznych, kamienie te były często mylone, w związku z czym wykształtowała się wspólna dla nich nazwa żad (albo żad jadeitowy, żad nefrytowy). Na rynku jubilerskim ceny podyktowane są modą i aktualnie panującymi trendami, jednak nefryt ustępuje jadeitowi , przede wszystkim przez swoją mniej intensywną barwę.

Jadeit wykorzystuje się w rzeźbie i jubilerstwie w rozmaity sposób. Kaboszony montowane są do pierścionków, bransoletek, zawieszek, a najcenniejsze precjoza jubilerskie powstają wyłącznie z samego minerału, bez współudziału metali szlachetnych. Na rynku chińskim dużą popularnością odznaczają się proste w kształcie bransoletki jadeitowe.

Fot. www.image.dhgate.com

fot. www.888auctions.com

fot www.pinterest.com

Te wyroby są pewnym ewenementem w kwestii podejścia do minerału jako materiału rzeźbiarskiego. Z racji bardzo dużych cen surowca, niewyobrażalnym wydałoby się wycinanie wnętrze kamienia, tylko w celu uzyskania bransoletki o prostym kształcie. Jednak dla prawdziwych pasjonatów tego kamienia, nie liczy się kolekcjonerska wielkość bryły (jak np. w bursztynie) ale efekt końcowy. Wycięty środek jest często prezentowany przyszłemu nabywcy aby ukazać, że cały minerał posiadał intensywną barwę. Bez wątpienia wycięty dysk posłuży rzeźbiarzowi jako materiał do stworzenia na przykład płaskorzeźby lub zawieszki z wyciętym środkiem. Przedstawiony po lewej, być może nieco skrajny przykład, wskazuje jednak na to, że najważniejszy staje się zamysł artysty, a nie ubytki jakie powstaną podczas obróbki surowca.
Precyzja w wykonywaniu jadeitowych rzeźb zachwyca niejedną osobę. Dba się o każdy detal, a także o to by wszystkie elementy współgrały ze sobą, tak aby tworzyć idealne trójwymiarowe kompozycje lub płaskorzeźby z iluzją wieloplanowej przestrzeni. Oczywiście tylko najdroższy surowiec może trafić w ręce doświadczonego artysty, który z kamieniem pracuje całe życie. Zrozumienie tego jak prezentuje się wnętrze surowego jadeitu jest sprawą szalenie trudną do opisania. Wymaga właściwie wieloletniej praktyki i tysięcy wyrzeźbionych kamieni, by stworzyć, a następnie zrealizować śmiały projekt. Są to pewnego rodzaju zagadki, bowiem kompozycje rzeźbiarskie w jadeicie nierzadko pokazują, że rozłożenie barwy w surowej bryle było doskonale przewidziane przez artystę. Jednak tak odważne zamysły czasami muszą być zmodyfikowane lub zupełnie porzucone, kiedy rzeźbiarz zacznie pracować w jadeicie.

Ostatnią cechą, które podkreśla kunszt dekoracji jadeitowych, jest wykorzystanie intensywności i zróżnicowania koloru kamienia. Jadeit występuje w kilkudziesięciu odmianach barwnych i niekiedy w jednej bryle może pojawić się do kilku wyraźnie oddzielonych od siebie tonów. Taka cecha w surowej bryle stanowi podstawę do przyszłego projektu. Osiągane efekty wskazują wręcz na malowanie przy pomocy narzędzi rzeźbiarskich.

Fot. www.chinaculturetour.com

Fot. Paweł Maliszczak

Rzeźby z jadeitu są wyjątkowe z racji jego barwnych wariancji. Przez wieki ten minerał zakorzenił się w wielu kulturach, a jego pozycja nie słabnie. Ceny gotowych wyrobów mogę kosztować od kilkudziesięciu złotych jednak górna granica jest trudna do ustalenia. W 2014 roku w domu aukcyjnym Sotheby’s w Honkg Kongu sprzedano jadeitowy naszyjnik za ponad 27 milionów dolarów, co dwukrotnie przekroczyło estymację cenową⁶. W tym przypadku o wartości naszyjnika nie zadecydowała rzeźba lecz 27 doskonałej jakości kulek złączonych ze sobą i spiętych artdecowskim zapięciem z rubinami. Jest to dowód na to jak cenny potrafi być ten minerał i jak dużą ostrożnością należy się wykazywać przy jego zakupie.

F. O.

1 W. Szuman, Kamienie szlachetne i ozdobne, Warszawa, 2016, s.170

2 Jadeit – święty kamień mistyków, www.chicochica.pl [dostęp 10-06-2017]

3 K. Maślankiewicz, Kamienie szlachetne, Warszawa, 1983, s. 9-10

4 Ibidem

5 W. Szuman, Kamienie…, op. cit, s.170

6 A. DeMarco, Hutton-Mdivani Jadeite Necklace Sells For Record $27.4 Million, www.fobes.com [dostęp 10-06-2017]